ლეო შტრაუსი. სოკრატეს აღსასრული და პოლიტიკური ფილოსოფიის დაბადება

02.05.2020

ძველმოდურია! დაღეჭილია! კლასიკური (ანტიკური) პოლიტიკური აზროვნების შესახებ ამდაგვარი შეფასებები, ჩვენს დროში, არც თუ ისე იშვიათად გვესმის. პოლიტიკური ფილოსოფიის ამ დამფუძნებელ ეპოქას, დღეს, ხშირად, ეჭვის თვალით უყურებენ, თუმცა, განა მართლაც იმიტომ რომ ის სკეპტიკოსთა ინტელექტუალურ ინტერესს ვერ პასუხობს! არამედ, უფრო იმიტომ რომ, კლასიკური აზროვნება თანამედროვე მეცნიერულ სტანდარტსა და პოლიტკორექტულობის ნორმას, გასაგები მიზეზების გამო, ვერ აკმაყოფილებს. არადა, კლასიკურთან კავშირის აღდგენა, ამ იდეალებისაგან დაცლილი, მორალურად გაკოტრებული და პოპულიზმით მოცული პოლიტიკური სამყაროს მანკიერებათა განკურნების საიმედო გზა შეიძლება იყოს.

ეს სტატია, XX საუკუნის ამერიკელი პოლიტიკური ფილოსოფოსის ლეო შტრაუსის (1899-1973 წწ.) გავლით, ანტიკური პოლიტიკური აზროვნების ზოგიერთ საფუძველმდებარე საკითხს აშუქებს. შტრაუსი მისი დროების იმ ძირეულ სოციალურ-პოლიტიკურ პრობლემებს იკვლევდა, რომლებიც, ღირებულებების კრიზისების სახით, სულ უფრო მწვავედ იჩენენ თავს ჩვენს დროშიც. ამ პრობლემათა გადასაჭრელად შტრაუსი კლასიკური აზროვნების ტექსტებს დაეყრდნო. იგი შეეცადა, თანამედროვეობის აქტუალურ საკითხთა კვლევა ანტიკური აზროვნების შუქზე განეხორციელებინა. ანტიკურ აზროვნებაში მისთვის მთავარი ფიგურა სოკრატეა, როგორც ფილოსოფოსობის ყველაზე კაშკაშა მაგალითი.

სოკრატეს მისია

დღესდღეობით, სოკრატეს შესახებ ჩვენს წარმოდგენებს, დიდწილად, პლატონის თხზულებები აყალიბებს. შტრაუსი ცდილობს, სოკრატე და პლატონი ერთმანეთისაგან გამიჯნოს და სოკრატეს, როგორც ფილოსოფოსის ორიგინალური პროფილი მოხაზოს. ცხადია, ეს რთული ამოცანაა. სოკრატეს თავისი ფილოსოფია არ დაუწერია; მის შესახებ ცოდნას ჩვენ პლატონის თხზულებების მეშვეობით ვფლობთ; მაგრამ, რაც არ უნდა დიდი ოსტატობით გადმოსცემდეს პლატონი სოკრატეს ფილოსოფიას, ის ორიგინალურის იდენტური მაინც ვერ იქნება. პლატონის გავლით სოკრატეს გაგება იგივეა, რომ ეს უკანასკნელი პირველის თხზულებათა პერსონაჟად აღვიქვათ, რომელზედაც ავტორის ზეგავლენა დიდია. ამგვარად, შტრაუსი საჭიროდ მიიჩნევს რა სოკრატეს ორიგინალური ფილოსოფიური პროფილის გამოკვეთას, ცდილობს, რომ იგი პლატონისაგან გამიჯნოს. ამგვარი გამიჯვნის მცდელობას კი, სოკრატეს მისიის კვლევისაკენ მივყავართ. 

სოკრატეს მისიის შესახებ ჩვენ „სოკრატეს აპოლოგიიდან“ ვგებულობთ. „აპოლოგია“ სოკრატეს სიტყვაა, რომელსაც იგი წაყენებული ბრალდებებისაგან თავის გასამართლებლად წარმოსთქვამს; ბრალად მას ქალაქ ათენის მიერ აღიარებული ღმერთების უპატივცემულობა წაუყენეს.

რატომ ირჩევს შტრაუსი „აპოლოგიას“ სოკრატეს ორიგინალური პროფილის გამოსაკვეთად? მიზეზი რამდენიმეა: საქმე ისაა, რომ ამ ტექსტის ორი ვარიანტი არსებობს, რომელთაგანაც პლატონს მხოლოდ ერთი ეკუთვნის. სოკრატეს უკანასკნელ სიტყვას ქსენოფონტიც აღწერს, მისეული ვერსია კი, გარკვეულ მომენტებში, პლატონისეული აღწერისაგან სხვაობს. სიტყვის შესავალში სოკრატე თავისი მისიის წარმოშობის შესახებ საუბრობს: ერთხელ ქერეფონტი, რომელთანაც იგი მეგობრობდა, დელფოში ჩავიდა და ორაკულს ჰკითხა: იყო თუ არა ვინმე სოკრატეზე ბრძენი, რაზედაც პითიამ უპასუხა, რომ მასზე ბრძენი არავინ იყო; სასამართლოს მიმდინარეობისას თავად ქერეფონტი ცოცხალი აღარ არის, ამიტომ სოკრატე ამ ამბის უტყუარობის დამოწმებას მის ძმას სთხოვს, რომელიც მოსამართლეთა შორის არის.

სოკრატეს მისია სათავეს სწორედ ამ ამბიდან იღებს. პითიას სიტყვებმა მისი მისია წარმოქმნა. მაგრამ, განა რაში მდგომარეობდა ის? საქმე ისაა, რომ პითიამ სოკრატე ამქვეყნად ყველაზე ბრძენ კაცად დაასახელა, რამაც სოკრატე აიძულა პითიას სიტყვების შემოწმებაზე ეზრუნა. იგი სხვადასხვა მხარეებში იწყებს მოგზაურობას, რათა თავისზე ბრძენი კაცი მოძებნოს. ეს მისია თავისდაუნებურად წარმოიქმნა, სწორედ მის წარმოქმნაში ჩანს სოკრატეს ფილოსოფიური ხასიათი; იგი მზადაა ღვთაებრივი სიტყვებიც კი შეამოწმოს, ეს მისია მის ფილოსოფიურ პროფილს წარმოგვიჩენს: მისთვის უდავო ჭეშმარიტება არ არსებობს; სხვა, მის ადგილას, ღმერთის სიტყვას უდავო ჭეშმარიტებად მიიღებდა, მაგრამ სოკრატესათვის გონების პასუხი ღვთაებრივ პასუხზე მაღლა დგას. იგი მასზე ბრძენი ადამიანების ძებნას იწყებს და რაც დრო გადის, მით უფრო რწმუნდება, რომ ქალღმერთის სიტყვა ჭეშმარიტია, რომ იგი, კაცთა შორის, ყველაზე ბრძენია. 

თუმცა, ამ მისიაში ჩვენ ერთგვარ პრობლემას შევხვდებით, რომელზედაც ლეო შტრაუსი განსაკუთრებით ამახვილებს ყურადღებას. საქმე ისაა, რომ სოკრატე სრულად ვერ სწვდება თავისი მისიის არსს, რამდენადაც ის ღვთაებრივი წარმოშობისაა, სოკრატე კი, მასვე რომ დავესესხოთ, მხოლოდ ადამიანურ საკითხებში არის ბრძენი. შტრაუსი ამ საკითხის იეჰუდა ჰალევისეულ გაგებას იშველიებს: „სოკრატემ ხალხს უთხრა: მე არ უარვყოფ თქვენს ღვთაებრივ სიბრძნეს, მე მხოლოდ იმას ვამბობ, რომ არ მესმის ის; ბრძენი მე მარტოოდენ ადამიანურ სიბრძნეში ვარ.“ ჰალევის თანახმად, სოკრატე თავად აღიარებს, რომ ღვთაებრივი სიბრძნე მისთვის მიუწვდომელია, ამით იგი, ერთი მხრივ, თავის მთავარ მიზანს ემსახურება - თავს იცავს სასამართლოს წინაშე - მეორე მხრივ კი, საკუთარი მისიის შესახებ საყურადღებო ცნობას გვაწვდის; სინამდვილეში მისი მისია მასზე ბრძენი კაცის აღმოჩენა როდია, მისი ღვთაებრივი მისია იმაში მდგომარეობს, რომ მან ადამიანები სიბრძნეზე პრეტენზიისაგან გაათავისუფლოს, ამის სანაცვლოდ კი მათ ჭეშმარიტების, სრულყოფილებისა და სიქველისაკენ სწრაფვა შთააგონოს. მან ადამიანებში ამპარტავნება უნდა მოსპოს და ისინი შემეცნების გზაზე შეაყენოს. 

პითიას პასუხი სოკრატეს ხასიათზეა გამიზნული. სავარაუდოა, რომ ქალღმერთმა ჩინებულად უწყოდა სოკრატეს ჩვევა – გონიერი ეჭვით მოკიდებოდა ყოველივეს, მათ შორის, ღვთაებრივ სიტყვებს. ქალღმერთი სოკრატეს ფილოსოფიურ ხასიათს იყენებს, რათა პირდაპირი მითითების გარეშე, თავადვე მიიყვანოს იგი განკუთვნილ მისიამდე. „აპოლოგიაში“ სოკრატე მოგვითხრობს, რომ ამ მისიის შესრულებისას იგი იმ ადამიანებს სტუმრობს, რომლებიც ბრძენკაცებად მოიაზრებიან, თუმცა, მათში სიბრძნეს ვერ ხედავს.

როგორც ზემოთ ითქვა, სოკრატეს აპოლოგიის ორი განსხვავებული აღწერა არსებობს, რომელთაგანაც ერთი ქსენოფონტის ეკუთვნის, მეორე კი, პლატონს. „აპოლოგიის“ პლატონისეული ტექსტის თანახმად, სოკრატეზე საუბრისას პითია ამბობს, რომ იგი ამქვეყნად ყველაზე ბრძენია, ქსენოფონტის ტექსტში კი, პითია სოკრატეს სხვა სიქველეებითაც ამკობს და ქერეფონტის კითხვაზე პასუხად ამცნობს, რომ სოკრატე, ამ ქვეყნად არა მხოლოდ ყველაზე ბრძენი, არამედ ყველაზე სულგრძელი, სამართლიანი და გონიერია, რომ იგი ყველა სხვა ადამიანს ჩრდილავს და აღტაცებას იწვევს, როგორც ღმერთებში, ისე ადამიანებში.  ქსენოფონტის ვერსიაში სოკრატე ბრძენთან ერთად სულგრძელი, სამართლიანი და გონიერიც არის. ამგვარი განსხვავების მიზეზი მრავლად შეგვიძლია დავასახელოთ, თუმცა უმთავრესი, ალბათ, მაინც ის უნდა იყოს, რომ ქსენოფონტი პოეტია და არა ფილოსოფოსი, პოეტებს კი, მუდამ სჩვევიათ თავის პერსონაჟების ეპითეტებით შემკობა, ამბების გაზვიადება და ყოველივე ამის სინამდვილედ წარმოჩენა; მაგრამ, აქ ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ სოკრატე მხოლოდ თხზულების პერსონაჟი არ არის, იგი რეალური ფიგურაა, შესაბამისად, მის შესახებ სიტყვები გარკვეული დოზით მაინც უნდა იყოს ახლოს სინამდვილესთან. 

ქსენოფონტისეული აღწერის თანახმად, პითია სოკრატეს მრავალგზის უფრო განადიდებს, ვიდრე ეს პლატონისეულ ვერსიაშია. შტრაუსისათვის ეს საკმარისი საფუძველია საიმისოდ, რათა სოკრატე მხოლოდ ბრძენკაცად, ანდა სიბრძნის მოყვარულ კაცად არ იყოს გაგებული; მას სურს, რომ სოკრატეს ფიგურას უფრო მაღალი დატვირთვა მისცეს. ქსენოფონტის აღწერის თანახმად, სოკრატეს ყველა ის სიქველე აქვს, რომელიც ჭეშმარიტ ფილოსოფოსს უნდა ჰქონდეს; ფილოსოფია მხოლოდ სიბრძნისმოყვარეობა არ არის, სიბრძნესთან ერთად, ფილოსოფოსს მყარი მორალური პოზიციები მოეთხოვება. „აპოლოგიაში“ ყველაზე უკეთ ჩანს, რომ სოკრატეს ამგვარი პოზიციები აქვს, რომ ფილოსოფოსობა მისთვის ზნეობრივ მდგომარეობასთან ასოცირდება. პითიას ქსენოფონტისეული პასუხი შტრაუსისათვის უფრო მისაღებია, ვიდრე პლატონისეული, რამდენადაც სულგრძელობა, სამართლიანობა და გონიერება, ის სიქველეებია, რომლითაც კარგი ფილოსოფოსი უნდა იყოს შემკული. ეს სიქველეები უფრო სრულად წარმოგვიჩენს სოკრატეს ხასიათს და მას პლატონის გავლენებისგან თითქოსდა ათავისუფლებს. ეს სიქველეები რომ არა, სოკრატეს მისია შესაძლოა არც კი წარმოქმნილიყო, რამდენადაც, ღვთაებრივი მისიის შესრულებისთვის მხოლოდ ადამიანური სიბრძნე არ კმარა.

თავის ესსეში „იერუსალიმი და ათენი. შესავალი განაზრებანი“ ლეო შტრაუსი სოკრატეს მისიას ბიბლიურ წინასწარმეტყველთა მისიასთან ადარებს. თუკი „აპოლოგიის“ პლატონისეულ აღწერას მივყვებით, ცხადია, ამგვარი შედარება გართულდება. ბიბლიურ წინასწარმეტყველთა უმრავლესობა ადამიანურ სიბრძნეს არ ფლობდა, ბიბლიური ღმერთი წინასწარმეტყველებს სიბრძნის მიხედვით როდი გამოარჩევდა, არამედ ღვთისმოსავობის მიხედვით, რომელიც სხვა მრავალ რამესთან ერთად დიდსულოვნებასა და სამართლიანობასაც მოიცავდა. სიბრძნეს, რომელსაც ეს წინასწარმეტყველნი ხალხს ამცნობდნენ, ისინი ღვთაებრივი გამოცხადების გზით იღებდნენ; თავიანთი მისიისათვის მათ ადამიანური სიბრძნე არ სჭირდებოდათ; მათ სწორედ ის ადამიანური სიქველეები ესაჭიროებოდათ, რომელსაც, ქსენოფონტის აღწერის თანახმად, პითია მიაწერს სოკრატეს.

შტრაუსისათვის სოკრატე ფილოსოფიისა და ფილოსოფოსობის ერთგვარი სიმბოლოა; ამდენად, იგი ცდილობს, რომ სოკრატეს შესახებ წარმოდგენები უფრო ვრცელი და მრავალმხრივი იყოს, ვიდრე, ეს აქამდე ყოფილა. მისთვის მნიშვნელოვანია, რომ თანამედროვე მკითხველმა სოკრატე პერსონაჟად კი არ აღიქვას, არამედ, უწინარეს ყოვლისა, ფილოსოფოსობის ცოცხალ მაგალითად, რაც კლასიკური ფილოსოფიის თავისებურებებში გასარკვევად კარგი მეგზური შეიძლება გამოდგეს.

იდეალური სახელმწიფო

სახელმწიფოს შესახებ განაზრებები პლატონის მრავალ თხზულებაში გვხვდება, სადაც სოკრატე თანამოსაუბრეებთან ერთად სახელმწიფოსთან დაკავშირებულ საკითხებს განიხილავს. ამ დიალოგთაგან უპირატესია „სახელმწიფო“ (პოლიტეია), რომელიც, პლატონის სხვა თხზულებათა მსგავსად, პერსონაჟებს შორის გამართულ დიალოგზეა აგებული. ლეო შტრაუსისათვის პლატონის ეს დიალოგი პოლიტიკური ფილოსოფიის ერთგვარი გასაღებია, რამდენადაც ის იმ უმნიშვნელოვანესი საკითხების დაწვრილებით განხილვას მოიცავს, პოლიტიკურ ფილოსოფიას რომ ასაზრდოებს. „პოლიტეიაზე“ საუბრისას შტრაუსი მიიჩნევს, რომ ის ერთგვარი რეჟიმია, ერთობ ფართო მნიშვნელობას ატარებს და, უპირველეს ყოვლისა, თავის თავში მთელ პოლიტიკურ და სოციალურ წესრიგს გულისხმობს.  „პოლიტეია“ საზოგადოებრივი ცხოვრების და ადამიანის სახელმწიფოსთან ურთიერთობის უკლებლივ ყველა ასპექტს მოიცავს და უშუალო ზეგავლენას ახდენს პოლიტიკური ცხოვრების წესზე.

ამგვარად „პოლიტეია“, უპირველეს ყოვლისა, რეჟიმად უნდა გავიგოთ, რომელიც თავის თავში სრულად მოიცავს მთელს სოციალურ და პოლიტიკურ წესრიგს. თუმცა, პლატონის ამ დიალოგის ცენტრალური თემა სამართლიანობაა. რეჟიმი და სამართლიანობა კი ერთი და იგივე არ არის. მაგრამ, თუკი დიალოგს ბოლომდე მივყვებით, ვნახავთ, რომ პლატონი ამ ორ ცნებას ერთმანეთთან აკავშირებს. ტექსტის საფუძვლიანი ანალიზისას ირკვევა, რომ მისი მთავარი მიზანია სამართლიანობასა და პოლიტიკურ რეჟიმს შორის მიმართება გამოკვეთოს.

შტრაუსი მიიჩნევს, რომ ეს ორი ცნება ერთმანეთს „სამართლიანი პოლისის“, ცნებაში ხვდება, ხოლო, ეს უკანასკნელი პირველ ყოვლისა „საუკეთესო პოლისის“ გაგებას გულისხმობს.  ამდენად, პლატონის „სახელმწიფო“ სწორედ საუკეთესო პოლისის და, ამდენად, საუკეთესო რეჟიმის გამორკვევას უნდა ისახავდეს მიზნად. ეს საყოველთაოდ ცნობილი მიზანი, ხშირად, სხვადასხვაგვარი ინტერპრეტაციის საგანია, რამდენადაც დიალოგის მთავარ თემად „იდეალური საზოგადოების“ ძიებას მიიჩნევენ, ანდა მას ანტიკურობაში უტოპიური აზროვნების ნუმუშად თვლიან. თუმცა, მიზეზი, რის გამოც პლატონი საუკეთესო რეჟიმის გამორკვევას ესწრაფვის, წესით, უფრო პრაქტიკულ დანიშნულებას უნდა ატარებდეს. შტრაუსი თვლის, რომ უტოპიის ცნება უფრო ახლოსაა იმასთან, რასაც პლატონი გულისხმობს, ვიდრე „იდეალური საზოგადოების“ ცნება. პლატონისეული „საუკეთესო პოლისი“ იმდენად შეიძლება ჩაითვალოს უტოპიად, რამდენადაც მისთვის ადგილი, ანუ გეოგრაფიული მდებარეობა განსაზღვრული არ არის. ეს „საუკეთესო სახელმწიფო“, ე.ი. რეჟიმი ადგილს აზრებსა და სიტყვებში იკავებს, რეალურ სამყაროში მისთვის ადგილის პოვნა რთულია, რამდენადაც მისი დაფუძნება, უპირველეს ყოვლისა, ძველის სრულად შეცვლას, მეტიც მის განადგურებას მოითხოვს. ეს „საუკეთესო რეჟიმი“ უკვე არსებულ პოლიტიკურ რეჟიმებზე დაყრდნობით ვერ აშენდება.

ცხადია, სოკრატე თანამოსაუბრეებთან ერთად, ამ „საუკეთესო რეჟიმის“ ჩამოსაყალიბებლად იმ საზოგადოებრივ თუ პოლიტიკურ ელემენტებს იყენებს, რომლებიც უკვე არსებული, ან წინარე რეჟიმების მეშვეობით არის მათთვის ცნობილი. თუმცა, საბოლოო ჯამში, ისინი ამ ელემენტთა იმგვარ კრებულს აყალიბებენ, რომელიც, არსებითად, ყველასგან განსხვავდება, თუმცა თითოეულის ნაწილს კი მოიცავს. შტრაუსი თვლის, რომ ეს რეჟიმი, კლასიკური გაგებით, უტოპიური არ იქნება, თუკი ჩვენ ამ მნიშვნელობას ახლებური გაგებით გამოვიყენებთ და მას წარმოსახვის ნაყოფად მივიჩნევთ. ამგვარ შემთხვევაში ეს უტოპიური, „საუკეთესო რეჟიმი“ წარმოსახვის წყალობით გონებაში დაიკავებს ადგილს და, ამდენად, მისი ნაწილი გახდება. შესაბამისად, ის გონიერი რეჟიმი იქნება.

პლატონისათვის საუკეთესო რეჟიმი ისაა, რომელიც ადამიანის ბუნებასთან ყველაზე მეტად მოდის თანხმობაში. შტრაუსისათვის ეს აზრი პრიორიტეტულია და მის შემდეგნაირ განვრცობას გვთავაზობს: საუკეთესო რეჟიმი ისაა, რომელიც ადამიანის ბუნებასთან მოდის თანხმობაში, თუმცა აუცილებელი არაა, რომ ის სინამდვილეში არსებობდეს. საუკეთესო რეჟიმი ეს არის იდეალისტური ცნება, რომელსაც პლატონი არსებულ რეჟიმთა საპირისპიროდ ქმნის. სწორედ ამგვარი საუკეთესო რეჟიმის განხილვის ფონზეა შესაძლებელი არსებულ რეჟიმთა ნაკლოვანებების გამოაშკარავება და იმ უპირატესობების გამოკვეთა, რომელსაც ის უზრუნველყოფს საკუთარ თავში.

სამართლიანობა, რომლის განხილვითაც „სახელმწიფო“ იწყება, ის საფუძველმდებარე პრინციპია, რომლის გარეშეც საუკეთესო რეჟიმი არ არსებობს. თუმცა სამართლიანობის აღქმა სუბიექტურია, რამდენადაც ცალკეული ადამიანები მის არსს საკუთარი ზნის, ხასიათის და მორალის მიხედვით სწვდებიან. სამართლიანობის საერთო პრინციპთა შემუშავება პრაქტიკულად შეუძლებელია. ამდენად, ის საუკეთესო რეჟიმის მსგავსად, უტოპიაა. უტოპიური, ანდა წარმოსახვითი სამართლიანობა კი, მხოლოდ ასეთივე ხასიათის რეჟიმის პირობებში არის შესაძლებელი. მისი სავანე მხოლოდ და მხოლოდ გონება და წარმოსახვაა, რაც, თავის მხრივ, ვერაფერი ნუგეშია იმ ადამიანებისათვის, რომელთაც კონკრეტული უსამართლო პოლიტიკური რეჟიმების ქვეშ უწევთ ცხოვრება.

პოლიტიკურ სივრცეში, ისევე როგორც ბუნებით მდგომარეობაში, თანასწორობის დამყარება რთულია. თუმცა, ალბათობა იმისა, რომ ძლიერმა სუსტი დაჩაგროს, შესაძლოა, ბუნებით მდგომარეობაში უფრო მაღალი იყოს, ვიდრე, თუნდაც ყველაზე უარესი პოლიტიკური რეჟიმის პირობებში. ამიტომაც, პოლიტიკურ რეჟიმის ქვეშ ცხოვრება, თუნდაც ეს უკანასკნელი ყველაზე უარესი იყოს, ბუნებით მდგომარეობაში ცხოვრებაზე უსაფრთხოა. შესაბამისად, ადამიანები უმალ ცუდ პოლიტიკურ რეჟიმში არჩევდნენ ცხოვრებას, ვიდრე ბუნებით მდგომარეობაში, იმ იმედით, რომ საუკეთესო პოლიტიკური რეჟიმის ჩამოყალიბებას შეძლებენ. 

ამ მხრივ სხვებისაგან გამორჩეული დემოკრატიული პოლიტიკური რეჟიმია, რამდენადაც ის, თავისი კანონებისა და ინსტიტუტების მეშვეობით, ადამიანთა უფლებრივ თანაბრობას და მათ დაცვას ყველაზე უკეთ უზრუნველყოფს, ასეთ რეჟიმში სამართლიანობა, უპირველეს ყოვლისა, შეთანხმებისა და დარწმუნების საგანია. სოკრატეც ხომ ამგვარად იქცევა: იგი ცდილობს, თანამოსაუბრეებთან, უპირველეს ყოვლისა, სამართლიანობის საკითხზე შეთანხმდეს, რათა ამ შეთანხმებაზე დაყრდნობით მომდევნო საკითხები განიხილოს. მისი თავდაპირველი განზრახვა სამართლიანობის შესახებ საუბარი როდია. სამართლიანობაზე საუბარი იმდენადვეა აუცილებელი, რამდენადაც მან წინასწარ უწყის თანამოსაუბრეთა მთავარი ინტერესის შესახებ, რომელიც საუკეთესო პოლიტიკური რეჟიმის განხილვაში მდგომარეობს. ეს ორი რამ კი, ერთმანეთისაგან განუყოფელია.

დიალოგი ერთობ უცნაურად მიმდინარეობს. მართალია, მის პირველ ნაწილში საუბარი სამართლიანობაზე ჩამოვარდა, მაგრამ სოკრატე ამ საკითხს გადაჭრით არ პასუხობს – არ ამბობს, თუ რა არის სამართლიანობა. ამის მიზეზად შტრაუსი თხრობის პლატონისეულ სტილს ასახელებს და ამბობს, რომ პლატონის დიალოგებში დასმულ კითხვებს იმთავითვე როდი ეძლევა პასუხი. ეს იმგვარი შემთხვევაა, როდესაც სოკრატეს თანამოსაუბრეთა საუბარი სიამოვნებს, რამდენადაც, სხვებთან შედარებით, მათ უფრო დიდ პატივს სცემს. იგი უარს არ ამბობს მათთან ხანგრძლივ დიალოგზე, თუნდაც, ეს უკანასკნელი ერთი კითხვის გარშემო ტრიალებდეს. ცხადია, სოკრატეს იმთავითვე შეეძლო ეპასუხა, თუმცა იგი არჩევს ვრცელ და მრავლისმომცველ დისკუსიაში შევიდეს, რამდენადაც თავადაც სურს ამ საკითხის სიღრმისეული გამოკვლევა. ამასთან, იგი ცდილობს, რომ ხანგრძლივი დისკუსიის წყალობით თანამოსაუბრეები თავადვე მიიყვანოს პასუხამდე. მისი განზრახვა კეთილშობილურია. ფილოსოფოსობა მისთვის, უპირველეს ყოვლისა, ფილანტროპობაა. იგი მუდამ მზადაა სასაუბროდ და სურს, რომ ჭეშმარიტებასთან ახლოს მდგომ პასუხებამდე თანამოსაუბრეებთან ერთად მივიდეს.

იდეალური სახელმწიფოს ანდა საუკეთესო პოლიტიკური რეჟიმის არსებობა სათანადო ინსტიტუტების კანონებისა და მმართველების გარეშე შეუძლებელია. მმართველები ის მოქალაქეები არიან, რომლებიც არჩევითი ან მემკვიდრეობითი წესით, ამ პოლიტიკურ რეჟიმს მართავენ, ისინი მის ინსტიტუტებს განაგებენ და კანონთა აღსრულებას ზედამხედველობენ. საკითხავი აქ ისაა, თუ ვინ შეიძლება იყოს მმართველი. „სახელმწიფოში“ ასეთი მმართველი ფილოსოფოსია; პლატონურ კონტექსტში, ფილოსოფიის და მეფობის ერთმანეთთან დამთხვევა ქალაქის და, ზოგადად, ადამიანთა მოდგმის ხსნის წინაპირობაა. 

შტრაუსი მიიჩნევს, რომ „სახელმწიფოში“ მმართველების და პოლიტიკოსების ცხადი ცნებები მოცემული არ არის. სწორედ ამიტომ ამ საკითხთან მიმართებაში იგი პლატონის სხვა დიალოგს – „პოლიტიკოსი“ – იშველიებს, რათა ანტიკურ აზროვნებაში „იდეალურ სახელმწიფოსთან“ ერთად იდეალური მმართველების, ე.ი. პოლიტიკოსების პროფილი გამოკვეთოს. „პოლიტიკოსში“ ახალგაზრდა სოკრატეს თანამოსაუბრე ელეელი უცნობია. „პოლიტიკოსი“ უფრო მეტად მეცნიერული ტექსტია, ვიდრე „სახელმწიფო“. მეცნიერება უმაღლესი რანგის ცოდნაა, რომელსაც პლატონი „დიალექტიკას“ უწოდებდა. ამგვარ ცოდნას ფლობდა სოკრატე. დიალოგი კანონსა და თავისუფლებაზე საუბრით იწყება, პოლიტიკოსობა აქ ერთგვარ ხელობად ანდა ხელოვნებად არის გაგებული. ელეელი უცნობი უკუაგდებს ფიზიკური ძალის მნიშვნელობას, რომელიც, მართალია, ბუნებით მდგომარეობაში ბატონობის საფუძველია, მაგრამ პოლიტიკურ მდგომარეობაში არაფრის მაქნისია, რამდენადაც პოლიტიკურ სივრცეში მმართველობა, უპირველეს ყოვლისა, ცოდნაზე დამყარებული ხელობაა. ელეელ უცნობზე დაყრდნობით, შტრაუსი პლატონის „იდეალური მმართველის“ სახეს ქმნის, ამგვარი მმართველი ბრძენი თუ არა, სიბრძნის მოყვარული მაინც უნდა იყოს. შესაძლოა, იგი ღრმა მეცნიერულ ცოდნას არ ფლობდეს, მაგრამ ადამიანის ბუნებას, მის ზნესა და ხასიათს კარგად უნდა იცნობდეს. ამ მმართველს კარგად უნდა ესმოდეს სახელმწიფოს არსი, მისი ინსტიტუტების ფორმა და შინაარსი. იგი სახელმწიფოში კანონთა დაცვის პირველი გუშაგი უნდა იყოს, ხოლო კანონებში კი ადამიანთა ყველა ფუნდამენტური ბუნებითი უფლება უნდა ასახოს, მან სამართალზე დაფუძნებული სამართლიანობა უნდა დაამყაროს, რომელიც „იდეალური სახელმწიფოს“ უმთავრესი ნიშანსვეტია.

უკანასკნელი სიტყვა

ცნობილია, რომ ქალაქმა ათენმა მოხუცებულ სოკრატეს მძიმე დანაშაულში დასდო ბრალი. როგორც ზემოთ ითქვა, მას ღმერთების უპატივცემულობაში ედავებოდნენ. მიუხედავად იმისა, რომ „აპოლოგიაში“ სოკრატე დამაჯერებელად იცავს თავს, უარყოფს ბრალდებებს და თავისი მოქმედების მიზეზებს ხსნის, მისი სიტყვები სარწმუნოდ არ იქნა მიჩნეული. მას სასიკვდილო განაჩენი გამოუტანეს.

ლეო შტრაუსისათვის სოკრატეს სიკვდილი, უფრო ზუსტად კი, მისი სიკვდილით დასჯა ფილოსოფიის ისტორიაში გარდამტეხი მოვლენაა; იგი მიჩნევს, რომ სოკრატეს სიკვდილით ფილოსოფიამ სახე იცვალა, ის რეგულირებადი და კონიუნქტურული გახდა. მისთვის სოკრატეს სიკვდილით დასჯას განსაკუთრებული სიმბოლური დატვირთვა აქვს. ამ შემთხვევაში ქალაქი (პოლიტიკა) და სოკრატე (ფილოსოფია) ერთმანეთს უპირისპირდებიან. ეს იყო ფილოსოფიისა და პოლიტიკის დიდი შეჯახება, რის შედეგადაც კლასიკური პოლიტიკური ფილოსოფია იღებს სათავეს. სოკრატეს სიკვდილმა პოლიტიკა და ფილოსოფია ისე შეაჯაჭვა ერთმანეთს, რომ დღემდე ფილოსოფიის ეს განშტოება პოლიტიკური ცხოვრების მასაზრდოებელია. პოლიტიკურმა ფილოსოფიამ სამუდამოდ დაიმკვიდრა თავი, როგორც პოლიტიკის საკითხებში ფილოსოფიის ყველაზე კომპეტენტურმა განშტოებამ, ის უაღრესად სპეციფიკურ საკითხებს ეხება, რომლებიც სოკრატეს სიკვდილიდან დღემდე, მიუხედავად იმისა, რომ თითქმის ორიათასხუთასი წელია გასული, აქტუალობას არ კარგავენ.

მსაჯულთაგან სიკვდილმისჯილი სოკრატე განაჩენის აღსრულებამდე საპყრობილეში მოათავსეს. მისი უკანასკნელი დღეების და აღსასრულის შესახებ პლატონის დიალოგი „ფედონი“ მოგვითხრობს. დიალოგი ეხეკრატესა და ფედონის საუბრით იწყება. ეს უკანასკნელი ეხეკრატეს შემთხვევით შეხვდება პელოპონესში, ქალაქ ფლიუნტში. ეხეკრატეს სმენოდა სოკრატეს ტრაგიკული აღსასრულის შესახებ, თუმცა დაწვრილებით ეს ამბავი არ იცოდა. ფედონი მათ შორის იყო, ვინც სოკრატეს უკანასკნელ დღეებში საპყრობილეში აკითხავდა, იგი მის სიკვდილით დასჯასაც დაესწრო. ეხეკრატე სთხოვს ფედონს წვრილად მოუთხროს სოკრატეს უკანასკნელი დღეების შესახებ, რაზედაც იგი თანხმდება.  თხზულების ძირითად ნაწილს სწორედ ფედონის მონათხრობი იკავებს, საიდანაც ირკვევა, რომ სიცოცხლის უკანასკნელ დღეს სოკრატეს მეგობართა ნაწილი, მათ შორის, მისი ძველი მეგობარი კრიტონი, მასთან ერთად იყო. მონათხრობი იმ საუბარს ასახავს, რომელიც სიკვდილამდე რამდენიმე საათით ადრე სოკრატესა და მის მეგობრებს შორის გაიმართა. საუბარს სოკრატე იმის აღნიშვნით იწყებს, რომ, მართალია, თვითმკვლელობა გაუმართლებელია, მაგრამ ფილოსოფოსი სიკვდილს მუდამ უნდა ესწრაფვოდეს. იგი ამტკიცებს, რომ სული უკვდავია, ხოლო ფილოსოფოსი კი მთელი ცხოვრება იმის ცდაშია, რომ როგორმე ხორციელისაგან გათავისუფლდეს. იგი იმ მიზეზსაც ხსნის, თუ რატომ ხვდება სიკვდილს ესოდენ უშიშრად: მას სწამს, რომ მისი უკვდავი სული, ხორციელი სიკვდილის შემდეგ, სულთა საუფლოს შეუერთდება, სადაც ბრძენ და კეთილ ღვთაებებს და აწ გარდასულთა სულებს იხილავს. მას სწამს, რომ იგი, ვინც მთელი ცხოვრება უშურველად ემსახურება ფილოსოფიას, სიკვდილს არ უნდა უფრთხოდეს, რამდენადაც ამგვარი კაცი იმქვეყნად მრავალ სიკეთეს ეზიარება.

სოკრატეს მხნეობა მის თანამოსაუბრეებს აგულიანებს, რამდენადაც მასში კვლავაც ძველ, გაუტეხელ სოკრატეს ხედავენ. თუმცა, ეს საუბარი ანდერძს უფრო ჰგავს, ვიდრე მისთვის ჩვეულ კრიტიკულ მსჯელობას. ამას ზოგიერთი თანამოსაუბრეც ამჩნევს. ერთ-ერთი მათგანი, სიმია, სთხოვს მას სრულად გადმოსცეს თავისი შეხედულება ამ საკითხთან მიმართებაში და ეს რწმენა საფლავში არ ჩაიტანოს.  სოკრატე ასეც იქცევა და ვრცლად მოუთხრობს მათ სულის საკითხის მისეული გაგების შესახებ. საუბრის დასასრულს იგი სთხოვს მეგობრებს, შემოიყვანონ ჯალათი, რომელმაც მას შხამი უნდა მისცეს. კრიტონი მას ამ თხოვნას უსრულებს, შხამით გაზავებულ თასს აწოდებენ, რომელსაც ერთბაშად სვამს, უკვე სიკვდილის ჩრდილში გარდასული კი იქვე მდგარ კრიტონს ეუბნება: „კრიტონ ჩვენ მამალი უნდა დავუკლათ ასკლეპიოსს. არ დაგავიწყდეთ შეწირეთ იგი.“  კრიტონი პირობას აძლევს და ეკითხება, კიდევ რაიმეს თქმა ხომ არ სურს: „ამ კითხვას პასუხი არ მოჰყოლია. მალე უკანაკნელად შეირხა და მაშინ მსახურმა ზეწარი გადახადა სოკრატეს. მზერა გაჰყინვოდა. კრიტონი დაიხარა და ბაგეები და თვალები დაუხურა მას.“

სოკრატეს სიკვდილიდან ორნახევარმა ათასწლეულმა განვლო. მისი უკანასკნელი სიტყვების ნამდვილი არსი დღემდე სადავოა, შესაძლო ვერსიები ერთმანეთისაგან იმდენად სხვაობს, რომ მათგან საერთო ან შუალედური აზრის გამოდნობა თითქმის შეუძლებელია. ბერძნულ მითოლოგიაში ასკლეპიოსი მკურნალობის ღმერთია, რომლის წმინდა ცხოველადაც მამალი ითვლებოდა. ავადმყოფის განკურნებისას ძველი ბერძნები ასკლეპიოსს სამადლობლად მამალს უკლავდნენ, რამდენადაც მიიჩნევდნენ, რომ მან ავადმყოფს მოწყალე თვალით გადმოხედა და განკურნა. ფართოდ გავრცელებული მოსაზრების თანახმად, რომელსაც ნაწილობრივ შტრაუსიც ეთანხმება, სოკრატეს სიტყვები შემდეგს უნდა ნიშნავდეს: ვიდრე ცოცხლობდა იგი, ავად იყო, ხოლო სიკვდილით კი მისი განკურნება მოხდებოდა; ამიტომაც სთხოვა კრიტონს მკურნალობის ღმერთის, ასკლეპიოსისათვის მამალის მსხვერპლად შეწირვა. თუმცა საკითხავი აქ ისაა, თუ რამდენად შესაძლებელია, რომ პლატონი ანდა თვით სოკრატე სიცოცხლეს ავად ყოფნასთან აიგივებდეს.

უდავოა, რომ სოკრატე ასკლეპიოსს განკურნებისთვის წირავს მადლობას. საკითხავი აქ ისაა, თუ რისგან განკურნებაზეა საუბარი. სათუოა, რომ ამქვეყნიურიდან იმქვეყნიურ საუფლოში გადასვლა განკურნებად ჩაითვალოს. უნდა ვივარაუდოთ, რომ სოკრატე ამქვეყნიურ განკურნებას გულისხმობს, განკურნებას, რომელიც მან სიცოცხლეშივე მიიღო ასკლეპიოსისაგან. იგი მადლობას სწირავს ასკლეპიოსს იმის გამო, რომ მან მისგან ამქვეყნიური ბიწიერება, მანკიერება და უმეცრება განდევნა. მან იგი სულიერად განკურნა, რის შედეგადაც მასში, ხოლო მისი წყალობით კი მისსავე მოწაფეებში დიადმა და ზნემაღალმა ფილოსოფიურმა აზრმა დაივანა. სოკრატესათვის ფილოსოფიასთან შეყრა ერთგვარი განკურნებაა. ამ უძველესი რელიგიური რიტუალით მას სურს მადლობა შესწიროს განკურნების ღმერთს, რომელმაც იგი ამქვეყნიური ამაოებისაგან იხსნა, რითაც მას სიცოცხლის შემეცნებისა და სიბრძნის ძიებისათვის მიძღვნის შესაძლებლობა მისცა.

ვინ არის უცნობი ათენელი?!

„ფედონში“, სოკრატეს სიკვდილით თითქოსდა ფილოსოფოსობის ხანა დასრულდა. თუმცა სოკრატეს ნაკვალევს პლატონის მომდევნო დიალოგებშიც ვხვდებით. ლეო შტრაუსი ცდილობს, რომ სოკრატე პლატონის სხვა თხზულებათა პერსონაჟებშიც ამოიცნოს. ერთ-ერთი ამგვარი დიალოგი „კანონებია“. ამ დიალოგში ვინმე „უცნობი ათენელი“ კუნძულ კრეტაზე ჩადის და კანონთა თაობაზე კრეტელ უხუცესებს ესაუბრება. მისი სახელი ჩვენთვის უცნობია, რამდენადაც პლატონი მას ყველგან „უცნობი ათენელის“ სახელით მოიხსენებს. მისი ვინაობის დადგენას შტრაუსი გულმოდგინედ ცდილობს. ამ მცდელობებს ერთადერთ ლოგიკურ პასუხამდე მივყავართ: „უცნობი ათენელი“ სოკრატეა. ამჯერად იგი მხოლოდ და მხოლოდ პერსონაჟია, რამდენადაც ამქვეყნად უკვე აღარ არის. „კანონებში“ სოკრატესა და პლატონის ერთმანეთისაგან გამიჯვნა ყველაზე უკეთ არის შესაძლებელი.

მიუხედავად იმისა, რომ „უცნობ ათენელში“ სოკრატე მოიაზრება, შტრაუსი ცდილობს ამ გარემოების დასადასტურებლად უფრო ხელშესახები ფაქტები გამოძებნოს, რომლებსაც იგი ისევ და ისევ პლატონის თხზულებებში ეძებს: „სოკრატეს აპოლოგია“ ერთადერთი პლატონური დიალოგია, რომელიც ღმერთის ხსენებით მთავრდება, მაშინ, როდესაც, „კანონები“ ის ერთადერთი დიალოგია, რომელიც ღმერთის ხსნებით იწყება. ამ გარემოებას შტრაუსი ამ დიალოგების ერთგვარ ბმად მიიჩნევს და თვლის, რომ „კანონები“ სხვა არაფერია, თუ არა „სოკრატეს აპოლოგიის“ გაგრძელება.  ის პლატონისეული რეკონსტრუქციაა იმისა, თუ როგორ გაგრძელდებოდა სოკრატეს ცხოვრება, თუკი იგი გადარჩებოდა. „კანონებში“ სოკრატემ ზოგიერთი თავისი შეხედულება გადააფასა, ამგვარ გადაფასებას კი მხოლოდ ის ადამიანი თუ შეძლებს, რომელმაც სიკვდილს ჩახედა თვალებში. ფილოსოფოსს ქალაქმა ათენმა სიკვდილი მიუსაჯა. სოკრატეს ციხიდან გაქცევის შესაძლებლობა ჰქონდა, თუმცა მის გამოყენებაზე უარი თქვა. შტრაუსი ფიქრობს, რომ მისი უარი კატეგორიულ იმპერატივთან მიმართებაზე როდი იყო დაფუძნებული, რომელიც ყოველგვარი „თუ“-სა და „მაგრამ“-ის გარეშე პასიურ მორჩილებას მოითხოვდა. ეს უარი სიღრმისეულ გააზრებასა და კეთილგონივრულ წინდახედულებას ეფუძნებოდა.  სოკრატემ არსებულ ვითარებაში ყველაზე პრაგმატული, ყველაზე მომგებიანი არჩევანი გააკეთა. არსებობდა მთელი რიგი გარემოებები, რომლებიც სოკრატეს გაქცევის შემთხვევაში მის ცხოვრებას ბევრად უფრო აუტანელს გახდიდა, ამიტომაც იგი ათენში სიკვდილს არჩევს. შტრაუსის მიხედვით, ამ გარემოებათაგან ერთ-ერთი სოკრატეს ხანდაზმული ასაკი იყო, მისი არჩევანი, ალბათ, სულ სხვაგვარი იქნებოდა, უფრო ახალგაზრდა რომ ყოფილიყო. მეორე მნიშვნელოვან გარემოებად კი შტრაუსი თავშესაფრის არარსებობას მიიჩნევს. გაქცევის შემთხვევაში, სავარაუდოდ, სოკრატეს უახლოეს ქალაქთა შორის უნდა გაეკეთებინა არჩევანი, თავის მხრივ, ეს ქალაქები თავიანთი კანონმორჩილებით იყვნენ განთქმულნი. ამდენად, მართლმსაჯულებას გამოქცეული კაცი იქ თავს მშვიდად ვერ იგრძნობდა: განა მისთვის სულერთი არ იყო ათენში მოკლავდნენ თუ სადმე სხვაგან?! ხოლო კანონის უქონლობით სახელგანთქმულ ქალაქებში კი მისი ცხოვრება ასევე გაუსაძლისი იქნებოდა, იგი მუდმივი თავდაცვის რეჟიმში უნდა ყოფილიყო, რათა საკუთარი სიცოცხლე გადაერჩინა.

ცხადია, რომ ეს გარემოებები მისი არჩევანის ყველაზე უტყუარ მიზეზად არ შეიძლება ჩაითვალოს, რადგანაც ისეთი შორეული კანონმორჩილი ქალაქებიც არსებობდნენ, როგორიც, მაგალითად, კრეტა იყო. ამიტომაც სავარაუდოა, რომ, გაქცევის შემთხვევაში, სოკრატე კრეტაზე ჩავიდოდა, „კანონები“ კი იმის შესახებ მოგვითხრობენ, თუ რას გააკეთებდა იგი კრეტაზე ჩასვლის შემდგომ: შტრაუსის აზრით, იგი კრეტაზე „ათენის, მისი კანონების, ინსტიტუტების, ნადიმებისა და ფილოსოფიის მადლს ჩაიტანდა“. თუმცა, სოკრატეს არჩევანი სხვაგვარი აღმოჩნდა. კრეტაზე გაქცევა და იქ ცხოვრება ათენში სიკვდილის ალტერნატივა იყო. მაგრამ სოკრატემ ათენში სიკვდილი არჩია. მან ამჯობინა, თავისი სოცოცხლე ათენში ფილოსოფიის გადარჩენისთვის შეეწირა, ვიდრე თავისი სიცოცხლის გადარჩენით ფილოსოფია კრეტაზე გაევრცელებინა. მისი არჩევანი სწორედ იმით იყო განპირობებული, რომ ათენში ფილოსოფიის მომავალი საფრთხის წინაშე იდგა, ვინაიდან ქალაქი (პოლიტიკა) და სოკრატე (ფილოსოფია) ერთმანეთს დაუპირისპირდა. თუკი სოკრატე ათენიდან გაიქცეოდა, შეიძლება ითქვას, რომ იგი ფილოსოფიასაც თან გაიყოლებდა. ათენში სიკვდილით მან ფილოსოფია შეუნარჩუნა ქალაქს.

ქალაქი და კანონი

ქალაქისა და კანონის მიმართება ყველაზე უკეთ პლატონის „კანონებში“ არის წარმოჩენილი. ლეო შტრაუსი მიიჩნევს, რომ ეს დიალოგი პლატონის უმთავრესი შრომაა, რამდენადაც მასში პოლიტიკური ფილოსოფიის ხასიათი და რაობა ყველაზე უკეთ არის ნაჩვენები. როგორც ითქვა, ეს დიალოგი ათენელ, კრეტელ და სპარტელ უხუცესებს შორის კანონებისა და პოლიტიკური საგნების შესახებ საუბრისაგან შედგება. ეს საუბარი კუნძულ კრეტაზე მიმდინარეობს; საუბრის მთავარი პერსონაჟი კი უცნობი ათენელია. თავდაპირველად შთაბეჭდილება იქმნება, რომ იგი კრეტაზე საუკეთესო კანონების შესასწავლადაა ჩასული. ამგვარი შთაბეჭდილების მიზეზი, შტრაუსის აზრით, ისაა, რომ თუკი საუკეთესო კანონები უძველეს კანონებთან ასოცირდება, მაშინ კრეტის კანონები სწორედ ასეთებად შეიძლება ჩაითვალოს. ამდენად, თუკი ვინმეს საუკეთესო ბერძნული კანონების შესწავლა ეწადა, ყველაზე უკეთ ამას სწორედ კრეტაზე შეძლებდა. როგორც ცნობილია, კრეტელებს სწამდათ, რომ მათი უძველესი კანონები ზევსისაგან იღებდა სათავეს, რომელმაც ისინი მათ უძველეს კანონმდებელს მინოსს გადმოსცა, თუკი კრეტული ანდა სპარტული კანონები ღმერთის, როგორც „ზეადამიანური სრულყოფილების“ არსებისაგან ნაბოძებია, მაშინ ისინი უპირობოდ კარგი უნდა იყოს. მაგრამ უცნობი ათენელი ამ საკითხის განხილვას დიდი სიფრთხილით ეკიდება. საქმე ისაა, რომ ეს ხალხი ამ უძველეს კანონთა მორჩილებით იყო განთქმული. ამგვარ ხალხს, კანონებით ცხოვრების არსი ყველაზე უკეთ აქვს გათავისებული. ისინი კანონმორჩილი ცხოვრების საუკეთესო მაგალითს იძლევიან, რაც თავისთავად მათ ღირსებაზე მეტყველებს. თუმცა, შტრაუსის აზრით, ამგვარი ღირსება შესაძლოა ნაკლოვანებად იქცეს, თუკი საკითხი არა ძველი კანონების შენარჩუნების, არამედ მათი ახალი კანონებით ჩანაცვლების შესახებ დადგება. საქმე ისაა, რომ უძველეს კანონთა მორჩილებისადმი თავდადებული ხალხი ამ საკითხში სიახლეს ადვილად ვერ ეგუებოდა.

საუბრის მთავარ საგანზე გადასვლისას ათენელი, უპირველეს ყოვლისა, მემკვიდრეობით მიღებული კანონების ნაკლოვანებათა განხილვას იწყებს. მისი აზრით, მემკვიდრეობით მიღებულის საკრალურობაში დაეჭვება ბუნებრივობაზე აპელირებას მოასწავებს. ეს კი ყველა ადამიანური ტრადიციის ფარგლებს გარეთ გასვლას ნიშნავს; უფრო მეტიც, ეს, უბრალოდ, ადამიანური განზომილების გადალახვას ნიშნავს. ყოველივე ამის დასტურად შტრაუსი პლატონის გამოქვაბულის მითს იშველიებს და ამბობს, რომ ეს გამოქვაბულის დატოვებას, და ადამიანზე, როგორც მდაბიოზე ზემოდან ყურებას გულისხმობს. მისი აზრით, თუკი ფილოსოფოსი პოლიტიკურ მმართველობას ახორციელებს, მაშინ ის გამოქვაბულში უნდა დაბრუნდეს, ანუ მზის სინათლიდან ჩრდილების სამყაროში უნდა გადაინაცვლოს. სხვაგვარად მისი აღქმის უნარი გაბუნდოვანდება. გონების დაბნელება გარდაუვალი გახდება. პლატონის თანახმად, სახელმწიფოს საუკეთესო მმართველები მხოლოდ ფილოსოფოსები შეიძლება იყვნენ, ანდა ის მეფეები და მბრძანებლები, რომლებიც ფილოსოფიის შესწავლით საფუძვლიანად არიან დაკავებულნი. ათენელის განზრახვაც სწორედ ეს არის, მას სურს, რომ პოლიტიკური მმართველობა ფილოსოფიის, კერძოდ კი, პოლიტიკური ფილოსოფიის მეშვეობით ისაზღვრებოდეს. პოლიტიკურ მმართველობას კონკრეტული პოლიტიკური მიზნების განხორციელება კი არ უნდა ედოს საფუძვლად, არამედ, ფილოსოფიური იდეალები.

„კანონებში“, რომელიც ჩვენ „სოკრატეს აპოლოგიის“ ერთგვარ გაგრძელებად მოვიაზრეთ, ათენელი ფილოსოფოსი „პატივისცემის“ კანონზე საუბრობს. ეს ანონი ფილოსოფიასა და ქალაქს შორის ყოველგვარ კონფლიქტს გამორიცხავს, მეტიც, ის მათ ურთიერთობაში სრულ ჰარმონიას ამყარებს. თუკი ღმერთი არ არის კრეტული ან სხვა რომელიმე კანონების შემოქმედი, მაშინ ეს კანონები ადამიანებიდან, ანუ კანონმდებლებიდან უნდა იღებდეს სათავეს. ამდენად, მათი სხვადასხვაგვარი სახეობა უნდა არსებობდეს: დემოკრატიის, ოლიგარქიისა და მონარქიის პირობებში კანონმდებელი ურთიერთგანსხვავებული თავისებურებებით უნდა ხასიათდებოდეს. მისი ხასიათი მთელ სოციალურ და პოლიტიკურ წესრიგზე, „პოლიტეიაზე“, რეჟიმზე უნდა ვრცელდებოდეს.

რეჟიმი, როგორც ასეთი, კანონთა სათავეა. პოლიტიკური ფილოსოფიის წამყვანი თემა რეჟიმი უფრო არის, ვიდრე კანონები. რეჟიმი პოლიტიკური აზროვნების წამყვან თემად მაშინ შეიძლება იქცეს, როდესაც „კანონების დევიაციურ ან სადავო ხასიათს ნათელი ეფინება“. შტრაუსი აღნიშნავს, რომ ბიბლიური ტერმინების მთელი წყება არსებობს, რომლებიც სავსებით მართებულად შეიძლება ითარგმნოს, როგორც „კანონი“, მაშინ, როდესაც „რეჟიმის“ ბიბლიური ეკვივალენტი არ არსებობს. რეჟიმი არის ერთგვარი წესრიგი, ფორმა, რომელიც საზოგადოების ხასიათს ქმნის. ამიტომაც „ის ცხოვრების განსაკუთრებული ყაიდაა“. მისი აზრით, ის, ერთად ცხოვრების, სპეციფიკური ფორმაა. შესაბამისად, საზოგადოებრივი და საზოგადოებაში ცხოვრების ერთგვარი გზაა. რეჟიმი იმგვარი მთლიანობაა, რომლის აღქმასაც ჩვენ პირველადი, ფრაგმენტირებული ფორმით მივეჩვიეთ, მაგრამ ის ერთდროულად ნიშნავს საზოგადოების ცხოვრების ფორმას, მისი ცხოვრების წესს, მის მორალურ შეხედულებებს, საზოგადოების, სახელმწიფოს, მმართველობის ფორმას და „კანონთა სულს“. შტრაუსი „პოლიტეიას“ ასე ხედავს: „ცხოვრება საქმიანობაა, რომელიც გარკვეული მიზნისკენაა მიმართული. სოციალური ცხოვრება კი იმ მიზნისაკენ მიმართული საქმიანობაა, რომელსაც მხოლოდ საზოგადოება შეიძლება ესწრაფვოდეს, მაგრამ რაიმე კონკრეტული მიზნის მისაღწევად, რომელიც იმავდროულად ყოვლისმომცველი მიზანიცაა, საზოგადოება ორგანიზებული და მოწესრიგებული უნდა იყოს, ის იმგვარად უნდა იყოს მოწყობილი და შედგენილი, რომ სრულად შეესაბამებოდეს ამ მიზანს. ეს კი ძალაუფლების მქონე ხალხის ამ მიზანთან ჰარმონიაში ყოფნის აუცილებლობაზე მიუთითებს.“

კლასიკურ აზროვნებაში საუკეთესო რეჟიმის მოდელს დიდი მონდომებით ეძებდნენ. ამდენად, პლატონის „კანონების“ მნიშვნელოვანი ნაწილი სწორედ იმის მორკვევას ესწრაფვის თუ რა შეიძლება იყოს საუკეთესო პოლიტიკური რეჟიმი ანდა მმართველობის ფორმა ამა თუ იმ საზოგადოებაში. როგორც ვნახეთ, შტრაუსი მიიჩევს, რომ რეჟიმის ფორმა, „კანონმდებლებზეა“ დამოკიდებული, იმ ხალხზე, რომელიც პოლიტიკურ რეჟიმს ქმნის. კარგი პოლიტიკური რეჟიმი მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება შედგეს, თუკი მის შემოქმედთა მიზანი ზოგადად საზოგადოების მიზანთა და მისწრაფებათა თანმხვედრი იქნება.

საუკეთესო რეჟიმის განხორციელება, გარკვეული საგნებისა და მოვლენების თანხვედრაზეა დამოკიდებული. ამგვარი თანხვედრას, ხშირად კანონზმოიერება არ აქვს. ამიტომაც ის მეტწილად შემთხვევითობაზეა დამოკიდებული. შტრაუსი მიიჩნევს, ყველაზე უკეთ კარგი რეჟიმის პრაქტიკული მნიშვნელობა, ანუ მისი უშუალო რეალიზება „კარგი მოქალაქის“ ცნების განხილვისას გამოიხატება. თავის მხრივ კი, ეს ცნება ორაზროვანია. მაგალითად, არისტოტელე ამ ცნების შემდეგ განმარტებას გვთავაზობს: კარგი მოქალაქე არის ადამიანი, რომელიც ღირსეულად ემსახურება თავის ქვეყანას, იმისდა მიუხედავად, როგორიც არ უნდა იყოს იქ არსებული რეჟიმი და აბსოლუტურად ინდენფერენტულია რეჟიმების ყოველგვარი ცვალებადობის მიმართ; ე.ი. კარგი მოქალაქე პატრიოტია, რომელიც, მიუხედავად პოლიტიკური ვითარებისა, სამშობლოს ერთგულია.

თუმცა, არისტოტელე ეჭვის ქვეშ აყენებდა იმ აზრს, რომ მარტოოდენ პატრიოტიზმი საკმარისია. პატრიოტის თვალსაზრისით, სამშობლო, სხვადასხვა რეჟიმებზე უფრო მნიშვნელოვანია. მისი გადმოსახედიდან ის, ვინც სამშობლოს რაიმე რეჟიმს ამჯობინებს, თუ მოღალატე არა, ფანატიკოსი მაინცაა. ადამიანისათვის სამშობლოს ცნება ბევრად უფრო ღრმა და ყოვლისმოცველია, ვიდრე ესა თუ ის რეჟიმი ან სულაც სახელმწიფო. ამდენად, ნებისმიერი რეჟიმი, თუკი მას სურს, რომ წარმატებული იყოს, სამშობლოს ცნებას უნდა დაეფუძნოს. საკუთრივ მოქალაქეობის ცნება კი ადამიანის სამშობლოსთან ურთიერთობის პრაქტიკას უნდა ეფუძნებოდეს.

არისტოტელე ფიქრობდა, რომ როდესაც ვინმე სამშობლოს რაიმე რეჟიმს ამბჯობინებს, თუ მოღალატე არა, ფანატიკოსი მაინცაა. შტრაუსი კი მიიჩნევს, რომ, არისტოტელეს მტკიცებით, ფანატიკოსი უფრო ღრმად ხედავს, ვიდრე პატრიოტი. მხოლოდ ერთი ტიპის ფანატიკოსი აღემატება პატრიოტს, კერძოდ, სიქველის იდეის ფანატიკოსი. არისტოტელე პლატონის და მისი დიალოგების მთავარი პერსონაჟის, სოკრატეს, მსგავსად სიქველეს უფრო აღმატებულ რამედ მიიჩნევდა, ვიდრე ყოველივე დანარჩენს. თავის მხრივ, შტრაუსი მის ამ მოსაზრებას შემდეგნაირად განმარტავს: „პატრიოტიზმი იმავე მიზეზით არ არის საკმარისი, რის გამოც ყველაზე მოსიყვარულე დედა უფრო ბედნიერია, როცა მისი შვილი კარგია, ვიდრე მაშინ, როდესაც ის ცუდია. დედას უყვარს თავისი შვილი იმიტომ, რომ ის მისია; მას უყვარს ის, რაც მისი საკუთარია. მაგრამ ამავდროულად მას კარგი უყვარს“.

ბიბლიოგრაფია:

• პლატონი, „ფედონი“, ძველი ბერძნულიდან თარგმნა და შენიშვნები დაურთო ბ. ბრეგვაძემ, თბილისი, 1966.
• შტრაუსი, ლ. „რა არის პოლიტიკური ფილოსოფია?“, ინგლისურიდან თარგმნა და წინასიტყვაობა დაურთო გ. ხუროშვილმა, თბილისი, 2011.
• შტრაუსი, ლ.  „იერუსალიმი და ათენი. შესავალი განაზრებანი“, ინგლისურიდან თარგმნა და გამოკვლევა დაურთო გ. ხუროშვილმა, თბილისი, 2013.
• Plato, Five Dialogues: Euthyphro, Apology, Crito, Meno, Phaedo. Translated by G. M. A. Gruber, Hackett Publishing Co, Inc; 2nd Revised Edition, 2002.
• Xenophon, The Apology of Socrates, Translated by Ken Wolfe, Ken Wolfe, 1st edition 2012.